Onder de mantel van de jas

Tijdens het samenstellen van de objectenlijst voor de huidige opstelling van mantels: Jas aan!/Cover up! in de speciale collecties van het Rijksmuseum, heb ik onderzoek gedaan naar de verschillende soorten mantels die er zijn.

De diversiteit van de mantel

De eerste gedachte bij het woord mantel is niet meteen heel spannend. Een opstelling van jassen/mantels lijkt daarmee een op het eerste gezicht een vrij simpel en nogal saai concept. Na wat onderzoek kom je er al snel achter dat onder de mantel van de jas een grote diversiteit aan kledingstukken schuilgaat. Ook valt op hoe veel verschillende woorden er in gebruik waren en zijn om dit bovenste kledingstuk te beschrijven.

Hiervoor kan natuurlijk in woordenboeken worden gezocht maar in veel gevallen zijn contemporaine modebladen en bijschriften van prenten veelzeggender over het precieze (of minder precieze) gebruik van termen in een bepaalde tijd. Deze woorden konden zowel het type als de functie van een mantel beschrijven. Door de tijd veranderen woorden gelijdelijk van betekenis waardoor een pelerine in 1870 een gebreid manteltje is en in 1900 tevens een uitgaanscape. Met name in de tweede helft van de 19de eeuw ontstaat een oerwoud aan termen die maar moeilijk uit elkaar te houden zijn.

Douillette, ca. 1830-1835, collectie Rijksmuseum

Taxonomie van de mantel 

Als beginpunt kan het woord mantel worden genomen. Dit in onze tijd ietwat stoffige woord blijkt namelijk een paraplu waaronder veel verschillende termen vallen. Vanuit dit woord kan geprobeerd worden een taxonomie van de mantel samen te stellen. De stam mantel valt uiteen in twee takken: de jas, die mouwen heeft en de cape, zonder mouwen. Hierna wordt het steeds moeilijker de boom te ontwarren. Op sommige plaatsen komen jas en cape bij elkaar, zoals in de dolman waarbij de mouwen aan de achterkant aan het rugpand vast zitten waardoor een overgangsvorm ontstaat.

Naast begrippen voor een op vorm gebaseerd type geven veel benamingen ook andere eigenschappen weer. Zo is de douillette (Fr. zacht, comfortabel) een gewatteerde mantel die zowel in jas als in cape-vorm voorkomt. Ook het veelgebruikte sortie (de bal) en visite zeggen niets over het model en worden in sommige gevallen achter een typologische naam geplaatst (bv. mantelet: sortie de bal).

Hoewel ik Nederlandse bronnen heb gebruikt komen Franse termen hierin veel voor. In een enkel geval wordt een Franse term vertaald maar een bal-omhang komt toch wat obscuur over, waardoor de Franse term de voorkeur heeft. De functies die in modebladen als De Gracieuse worden gebruikt om manteltjes te benoemen zijn niet altijd toe te passen op bestaande objecten. Het verschil tussen bijvoorbeeld een reis en een herfstmantel is op de illustraties niet te zien. In dit soort gevallen moet toch gekozen worden voor een meer algemene term.

Worth, schoudermantel (sortie), ca. 1890-1900, collectie Rijksmuseum Amsterdam

Zoektocht naar een sluitende terminologie 

In de afgelopen maanden ben ik een stuk dichter bij een werkbare terminologie voor mantels en jassen gekomen. Een sluitende terminologie is echter nog ver te zoeken. Zo blijkt dat de manier waarop de bioloog aan hand van een taxonomisch schema een soort in een hokje plaatst (voorzien van keurige Latijnse naam) onmogelijk is toe te passen is op de diversiteit aan objecten die mensen zelf hebben gecreëerd. Wel kan het een opstapje zijn bij het onderscheiden van de verschillende boomsoorten in een bos jassen.

De opstelling Jas aan!/Cover Up! is van 11 november 2013 t/m 8 juni 2014 in de speciale collecties van het Rijksmuseum te zien.