Frans-Hollandse hofmode

Wie staat er eigenlijk nog bij stil dat ons eerste koningspaar geen Oranjes waren, maar twee familieleden  van de Franse keizer Napoleon? Koning Lodewijk Napoleon en koningin Hortense hielden ontvangsten in de Hollandse paleizen. Wat droegen de Hollandse dames aan het hof?

Een Franse koning

Na de komst van koning Lodewijk Napoleon (1778-1846) en koningin Hortense (1783-1837) in 1806 kwam het hofleven in Holland na bijna twaalf jaar van stilstand weer tot bloei. Lodewijk Napoleon werd voor het eerst koning en moest zijn Hollandse hof inrichten.

H. Charles Howard Hodges, Lodewijk Napoleon, koning van Holland, 1809. Rijksmuseum Amsterdam

Hij bedacht niet alles zelf. Voor een goed begrip van de etiquette en de te dragen hof kleding volgde hij  het keizerlijke hof van zijn broer Napoleon. Dat deed hij niet alleen omdat de door Napoleon ingevoerde hof kleding toonaangevend was aan bijna alle Europese hoven, maar ook omdat Lodewijk Napoleon en Hortense als broer en stiefdochter, deel uitmaakten van de keizerlijke intieme keizerlijke entourage en het Franse hofleven goed kenden. Dit zou van grote invloed blijken op de wijze waarop zij hun eigen Nederlandse hof vorm gaven.

Zowel voor de Fransen, die in het gevolg van het koningspaar meekwamen, als voor de Hollandse dames die zich aan het hof in Den Haag, Amsterdam of Utrecht kwamen presenteren, was alles nieuw. De Franse smaak botste soms met de Hollandse smaak. De eerste ontmoetingen waren ronduit onwennig te noemen. Zo kwamen de mondaine Fransen oog in oog te staan met dames uit Noord-Holland en Zeeland, die op eigen wijze geprobeerd hadden hun toilet te ‘verfransen’, waardoor de ontvangst soms meer het karakter van een maskerade kreeg. Er stonden altijd wel een paar Hollandse gasten op de uitnodigingenlijst, die niet gewend waren om een hof kostuum te dragen. Die achterstand was niet zomaar in te halen, al werd dit door sommige gasten wel geprobeerd door lessen te nemen bij Moraitrier. Hij demonstreerde in de laatste twee weken van december 1807, als leraar-in-mooie-manieren, hoe men aan het hof moeiteloos een hoed vasthield, met gemak de degen droeg of op gracieuze wijze met zijn jabot speelde.

Rolmodel

Niet alle Hollandse dames waren goed op de hoogte van de heersende kledingcode, maar helaas was koningin Hortense voor hen niet het ideale rolmodel Zij was diep ongelukkig en amper aan het Hollandse hof aanwezig. Daarom ontleenden de Hollandse vrouwen de benodigde informatie en inspiratie op het gebied van (hof)kleding deels aan het voorbeeld van de Franse hovelingen en ambtenaren. De hovelingen en hun echtgenotes dicteerden de mode in hof kleding.

Ook Hollanders die in Frankrijk verbleven, waren een informatiebron om op de hoogte te blijven van de nieuwste modetrends. Een voorbeeld hiervan is Catharina Nahuys (1770-1844), de echtgenote van de ambassadeur van de Bataafse Republiek in Parijs, Rutger Jan Schimmelpenninck (1761-1825).

Charles Howard Hodges, Catharina Schimmelpenninck-Nahuys, echtgenote van Rutger Jan Schimmelpenninck, en detail ,1805. Privecollectie

Zij prijkte al in 1805 in volle glorie op een mooi portret in een prachtige galajapon met hofsleep in Franse Napoleontische stijl. Haar witsatijnen japon, bestikt met gouden lovertjes, heeft een opstaande kanten cherusque of kraag. Haar witte schoenen zijn met goud afgebiesd. De blauwgrijze fluwelen hofsleep met gouden franje werd in de ceintuur bevestigd met een gouden gesp met twee knopen. Het modieuze kapsel is opgemaakt met parels, afkomstig van Truffino en Geboeders Ciovino in de Kalverstraat te Amsterdam.

Elegantia, januari 1808, nr. 32: ‘Toque de levantine (…), anoniem, Evert Maaskamp, 1808.

‘Elegantia’

Maar er was nòg een belangrijke bron die in de behoefte aan informatie over  (hof)mode voorzag: het Hollandse modeblad de Elegantia, dat eerst van 1807 tot half 1810 en daarna deels in 1814 verscheen. Dit door de uitgever Evert Maaskamp uitgegeven damestijdschrift baseerde zich op het toonaangevende Franse modeblad de Journal des Dames et des Modes. Waarschijnlijk kwam de Elegantia twee à drie weken later uit.

Maaskamp richtte zich op het ‘beschaafdste deel van de vrouwen.’ Hij selecteerde de afbeeldingen waarvan hij dacht dat die het beste in Holland zouden aanslaan, soms met kleine veranderingen in de tekst of in de bijschriften. De meeste aandacht ging uit naar de opmaak van hoeden en kapsels; daarmee konden de dames zich immers snel en op eenvoudige wijze van elkaar onderscheiden.

Elegantia, april 1808, nr. 43: ‘(…) Robe de Parure, ornée de Tulle et Rubans de Violettes en Touffe, anoniem. Elegantia, febr. 1808, nr. 38: Coeffure à la Titus, ornée de fleurs. Robe de bal, Evert Maaskamp (uitgever). Rijksmuseum Amsterdam

Gala-japon

Als de koning in groot kostuum in de staatsieappartementen ontving, dienden de gasten eveneens in groot kostuum te verschijnen. De dames droegen dan een zijden gedecolleteerde empire-galajapon, waarover zij een losse hofsleep of manteau de cour droegen. Een waaier en lange handschoenen maakten ook onderdeel uit van het galakostuum.

De etiquette aan het hof voorzag niet in aparte kleding voor bals en concerten. Opvallend genoeg werden in de Elegantia pas vanaf 1808 baljurken afgebeeld; misschien had dat iets te maken met de verhuizing van het hof van Lodewijk Napoleon naar het Paleis op de Dam.

Elegantia, januari 1808, nr. 34: ‘Gaze d’Or, Tressée avec Les Cheveux, Queue de Cour, anoniem. En Elegantia, januari 1809, nr. 67: ‘Robe de Cour en Satin; le Manteau en Velours, anoniem, Evert Maaskamp (uitgever). Collectie: Rijksmuseum Amsterdam

De baljurken waren soms van wit gaas met (gekleurde) diagonale strepen en bloemversieringen, soms helemaal in het wit en soms afgezet met bontranden. Ook waren toen baljaponnen met gouden pailletten in de mode, die ook wel ‘jurken als gouden regen’ werden genoemd. Pas in de Elegantia van 1808 en 1809 werd eenmalig ook een hofsleep afgebeeld, terwijl je dat gezien de komst van Lodewijk Napoleon en Hortense in 1806 en gezien de bepalingen van de hofetiquette eerder zou hebben verwacht.

Helaas voor de Hollandse dames moest Lodewijk Napoleon al in 1810 op bevel van zijn broer Napoleon uit Holland vertrekken. Maar toen enkele jaren later Willem I de eerste Oranje-koning werd, bloeide ook het hofleven weer op en Frankrijk bleef toonaangevend op het gebied van de mode.

In dit artikel zijn termen gelinkt die voorkomen in het lexicon van mode ABC.