Bescherming tegen besmetting – een blik op toen en nu

Er is niets grappigs aan het Corona-virus dat de wereld momenteel in zijn greep houdt. Maar de creatieve oplossingen die mensen dragen om zichzelf te beschermen tegen besmetting zijn soms ronduit fascinerend. Collectie medewerker Marije Blaasse en conservator Madelief Hohé van het Kunstmuseum zoomen in op historische en hedendaagse oplossingen.

Op Instagram circuleren beelden van mannen en vrouwen met grote plastic flessen die gebruikt worden als masker, of mensen die geheel gehuld in plastic boodschappen doen, inclusief ingepakte boodschappenkar. Supermodel Naomi Campbell plaatste foto’s van zichzelf geheel gekleed in een beschermende overal tijdens een vliegreis vorige week. En er gaat ook een foto rond van een dame geheel gehuld in een dergelijk overall, maar dan gecombineerd met torenhoge hakken: bescherming en fashion gecombineerd. Ook sommige katten krijgen een maskertje op in China.

Afb. 1: Foto via Naomi Campbell's Instagram (@naomi) met bijschrift: Safety First NEXT LEVEL, gepost op 11 maart 2020

Afb. 2: Kat met masker in China, 2020, foto via website Fox 10 Phoenix

Afb 3/4: links: Foto via boredpanda/crative-ways-people-protect-corona-virus - Rechts: Foto via Instagram van Rupauls Drag Race UK Fans met bijschrift: Category is. Corona Virus Couture, gepost 4 maart 2020.

Mondkapjes in zwart-wit

Eveneens fascinerend zijn de foto’s uit de tijd van een eerdere pandemie: de Spaanse griep die in de jaren 1918/1919 wereldwijd miljoenen levens eiste. De foto’s van de modieus geklede mannen en vrouwen van toen in combinatie met allerlei soorten mondkapjes zijn beklemmend en betoverend tegelijk. Door de mondkapjes zijn deze foto’s opeens weer zo actueel. Zij tonen mensen die verrassend veel op ons lijken, die zich net als wij nu wilden beschermen tegen een dodelijke ziekte die rondwaarde.

Afb. 5: Vrouwen met mondkapjes ten tijde van de Spaanse griep, ca. 1918/1919. Bron: website designyoutrust

Afb. 6: Vrouwen met mondkapjes ten tijde van de Spaanse griep, ca. 1920. Bron: website designyoutrust

De angst in de foto’s is beklemmend, de zorgzaamheid ook toen soms ontroerend. Zoals de foto van een heel gezelschap voorzien van mondkapje, waarbij ook de poes in de foto er een draagt. De datering van sommige foto’s lijkt overigens later, eerder jaren 1920: blijkbaar bleef de noodzaak voor het dragen van een mondkapje langer bestaan.

Afb. 7: Gezin en poes met mondkapjes, ca. 1918-1922, foto via website Design You Trust

Afb. 8: Man en vrouw met mondkapjes op straat in London, ca. jaren 1920, foto via Brownswick Group

Pestmaskers

Nog iets verder terug in de geschiedenis van de beschermende kleding tegen ziekte, stuit je op de maskers en kleding waarmee de zogenaamde pestdokter in tijden van pestepidemieën zichzelf probeerde te beschermen. In de tentoonstelling Besmet, die op 15 april a.s. geopend zou worden in Rijkmuseum Boerhaave in Leiden, is een replica van het kostuum van een pestdokter opgenomen.

Afb. 9: Masker van een pestdokter, ca. 1700, collectie Deutschen Medizinhistorisches Museums Ingolstadt, inv.no. 02/222. Foto via Kompanje.org

Afb. 10: Een pestdokter in Rome, 1656 ‘Der Doctor Schnabel von Rom’, via website National Geographic

Het pestmasker heeft een snavelvorm en is waarschijnlijk rond 1619 bedacht door de Franse arts Charles de Lorme (1584-1678), die onder andere werkte voor de Medici’s en koning Lodewijk XIV. Je ademde door de snavel, die gevuld was met kruiden die een beschermende werking zouden hebben tegen ‘besmette lucht’. Het masker werd gedragen in combinatie met een beschermende bril en een lange waxjas, een broek met daaraan laarzen bevestigd, een hoed, handschoenen en een stok om mensen mee op afstand te houden of pestlijders mee aan te raken. Zeker is dat artsen dergelijke kostuums droegen tijden de pestepidemie van 1656 toen in Rome 145.000 mensen stierven en in Napels 300.000 doden vielen.

Echte pestmaskers bleven bewaard in onder andere de collectie van het Deutsches Historisches Museum in Berlijn en in het Deutsche Medizinhistorisches Museum in Ingolstadt, beide in Duitsland. Het kostuum van de pestdokters met de snavelvormige maskers zou uitgroeien tot een iconisch beeld. Het werd een figuur in de Italiaanse Commedia dell’Arte en een bekend personage tijdens het carnaval in bijvoorbeeld Venetië. Nog steeds hebben de bekende Venetiaanse maskers die snavelvorm, zonder dat wij dit nu nog met de oorsprong van het pestmasker associëren. Ook in de subcultuur Steampunk zie je opnieuw kostuums gebaseerd op dat van de pestdokter.

Afb. 11: Een pestmasker in het Deutsches Historisches Museum in Berlijn, afkomstig uit Oostenrijk of Duitsland, 17de eeuw, inv.no. AK 2006/51. Foto via Wikimedia Commons.

Afb. 12: Modern kostuum pestdokter ‘Steampunk’, foto via Etsy

Musea in beweging

Terug naar deze tijd. De realiteit is dat veel musea nu wereldwijd dicht zijn. Er ontstaan prachtige online initiatieven waarbij de collecties en tentoonstellingen toch te zien zijn, zoals ook 24/7 op Modemuze, die juist nu inspiratie kunnen bieden. Vanuit vele musea worden bovendien gezichtsmaskers gedoneerd aan zorginstellingen, zodat zorgmedewerkers hun belangrijke werk kunnen blijven doen. Het Modemuseum Antwerpen attendeert via Instagram dat Tyvec, veel gebruikt in kostuumcollecties als bescherming voor de kostuums, ook een zeer geschikt materiaal is voor gezichtsmaskers. Zij verwijzen naar een zelfmaak-patroon om zelf noodmaskers te kunnen maken en deze aan de zorg aan te bieden. Het patroon vindt u hier en hier.