Om niet te vergeten, sieraden van menselijk haar

De tentoonstelling 'HAAR! menselijk haar in mode en kunst' (20 febr -  29 mei 2016, Centraal Museum Utrecht) toont een bijzondere selectie van historische en hedendaagse haarsieraden (afb. 1). Hoewel menigeen tegenwoordig zal gruwelen van het idee gevlochten haar van een ander direct op de huid te dragen was het eeuwenlang een populair verschijnsel.

Intiem en persoonlijk

Al sinds de Oudheid wordt menselijk haar verwerkt in kleding en sieraden, iets wat vanaf de zeventiende eeuw maar met name in de achttiende en negentiende eeuw uitgroeide tot een enorme rage. Aan hoofdhaar werd namelijk een bijzondere waarde toegekend; het behouden van herinnering aan een overleden dierbare, aan dierbaren die langere tijd van huis waren of om een heimelijke liefde te koesteren.[1] De herinnering aan deze sieraden is nooit helemaal verdwenen. Deze traditie blijkt een bron van inspiratie voor hedendaagse kunstenaars te zijn. Zowel de historische technieken als de symbolische betekenissen zijn terugkerende onderwerpen, waarbij de verhalen vaak intiem en persoonlijk zijn.

Ruimte met haarsieraden in de tentoonstelling ‘HAAR! menselijk haar in mode en kunst’ in het Centraal Museum, foto: ©Ernst Moritz

Rouw versus mode

Van haar werden naast sieraden ook andere voorwerpen gemaakt zoals kleine schilderijtjes en rouwmedaillons. Zelfs in tassen en bijdragen in alba amicorum, het vriendenboekje uit de negentiende eeuw, werd met haar getekend en gevlochten. Er bestond een vaste vormentaal, waarin herkenbare symboliek voor vriendschap of dood gebruikt werd, zoals een treurwilg, schedel, grafmonument of hoorn des overvloed. Toch waren niet alle haarsieraden bedoeld voor de rouw, al worden deze vaak wel zo genoemd of geïnventariseerd. Eind achttiende en begin negentiende eeuw werd het dragen van haarsieraden een ware mode in onder andere Groot-Brittannië. Ook in Nederland waren deze sieraden populair, zo blijkt uit de vele voorwerpen die nog bewaard zijn gebleven. Armbanden, ringen, kettingen, zelfs horlogekettingen en lorgnetten van of met menselijk haar gemaakt werden door zowel mannen als vrouwen gedragen.

Paar rouwoorhangers, 1823, collectie Centraal Museum, inv.nr. 6561, foto: ©Ernst Moritz

Rouwhanger, 1820-1830, voorzijde, collectie Centraal Museum, inv.nr.16548, foto: ©Ernst Moritz

Zelf maken

Menselijk haar werd door professionals of als huisvlijt gevlochten, geborduurd en gelijmd tot een verscheidenheid aan sieraden en miniaturen. Op een prent uit het Nederlandse tijdschrift Penelope uit 1823 zijn verschillende voorbeelden te zien van de haarsieraden. Tussen 1821 en 1833 wordt in het blad meerdere keren tekstueel uitgelegd hoe men de colliers, oorbellen of broches thuis kan vervaardigen.[2] De verschillende technieken en het materiaal wat men nodig heeft komen uitvoerig aan bod.[3] In 1867 publiceert Mark Campbell in Amerika het boek Self-instructor in the art of hair work, dressing hair, making curls, switches, braids, and hair jewelry of every description, waarin een uitgebreide beschrijving van allerlei technieken inclusief afbeeldingen opgenomen zijn. In onder andere de collectie van het Centraal Museum zijn voorbeelden te vinden die sprekend lijken op de sieraden op de prent in Penelope en die te herleiden zijn naar de technieken beschreven bij Campbell. (afb. 2 & 3).

Foto waarop twee vrouwen haarsieraden maken, tweede helft negentiende eeuw

Moderne herinneringen

Tegenwoordig worden de technieken die beschreven zijn door de redactie van Penelope en Mark Campbell niet meer beoefend, op enkele bijzondere locaties na zoals in Våmhus in Zweden. Toch vormt de negentiende-eeuwse traditie nog een rijke inspiratiebron voor ontwerpers. De Amerikaanse Melanie Bilenker grijpt in haar werk bijvoorbeeld terug naar de symbolische waarde van herinnering. In haar broches bewaart ze de herinneringen aan alledaagse handelingen, die normaal vergeten worden, die maar enkele minuten duren en die men vaak gedachteloos uitvoert.[4] Deze momenten legt ze vast in intieme borduurwerken van haar, waarbij ze geïnspireerd wordt door de kleine rouwmedaillons uit de negentiende eeuw. Iedere handeling wordt met minimaal 2000 haren geportretteerd op enkele vierkante centimeters, waarna deze wordt gefixeerd met een klein laagje epoxyhars.[5]

Melanie Bilenker, Pinning Series: Smooth (Brooch), 2013, foto: ©Sienna Patti Contemporary

De Japanse Maho Takahashi studeerde aan Central Saint Martins in Londen en vond een heel eigen manier om haar haren in sieraden te verwerken. Zij maakt broches en halssieraden van haar eigen haar, dat in kleur overloopt van donker naar blond omdat ze haar lokken had gedip-dyed. Door haar lange haren af te knippen, of een enkele haar uit haar borstel te ‘redden’ werd deze sieradencollectie een vorm van rouw voor het verlies van haar lange haren. Tegelijkertijd viert ze hiermee de schoonheid van dit materiaal.[6]

Maho Takahashi, Celebration, 2012, foto: ©Kyoko Manukata

Een herleving

Tegenwoordig lijken de haarsieraden toch een zekere herwaardering te krijgen, ook buiten de kring van mode- en kostuumliefhebbers om. Sommige juweliers bestuderen de traditionele technieken en maken in opdracht weer haarsieraden met haar van dierbaren. Wie weet ontstaat er zelfs een herleving van een vroegere modetendens.. Zou u een haarsieraad op uw huid dragen?

Online bronnen ter inspiratie

Boek Mark Campbell

Blog met foto’s van het maken van haarsieraden in Våmhus.

Penelope, of maandwerk aan het vrouwelijk geslacht toegewijd. Deel 2, 1823

Penelope, of maandwerk aan het vrouwelijk geslacht toegewijd, deel 4, 1826