Batik

Batik is een uitsparingstechniek waarbij met hete was patronen worden aangebracht op katoen, zijde, maar ook andere stoffen en zelfs hout. De was bestaat uit een combinatie van bijenwas met ondermeer hars. Met verschillende hulpmiddelen wordt de was aangebracht op de stof. Op Java gebruiken ze een canting, een koperen pen/waspen, of een cap, een koperen stempel. Op andere plekken in de wereld gebruikt men een stok omwikkeld met koperdraad, maar ook gewoon kwasten. Na het aanbrengen van de was, gaat het doek in een verfbad. Oorspronkelijk gebruikte men natuurlijke verfstoffen, tegenwoordig worden veelal synthetische verfstoffen gebruikt. Voor iedere kleur is een nieuwe laag was nodig die na elk verfbad uitgekookt wordt.

Werelderfgoed

De batiktechniek, het uitsparen met was, is al zeker 1000 jaar oud en het is moeilijk om de exacte ontstaansplek aan te wijzen. Op bijna alle eilanden van Indonesië wordt batik gemaakt, als ook in India, Sri Lanka, Maleisië, China en Australië. Ook in verschillende Afrikaanse landen zoals Ghana, Gambia, Nigeria en Swaziland wordt de batiktechniek gebruikt. En in Europa is batik populair in o.a. Nederland, Duitsland en Engeland, waar zelfs een batikvereniging voor kunstenaars is die de techniek gebruikt. In 2009 werd batik opgenomen in de UNESCO-lijst van immaterieel cultureel erfgoed van Indonesië.

Intangible Cultural Heritage

In Indonesië is zowel het maken van batik, de patronen die gebruikt worden, als ook het dragen ervan vastgelegd als ‘Intangible Cultural Heritage’ (immaterieel cultureel erfgoed). Batik is in eerste instantie een techniek, en daarnaast een patroon. Op Java en andere Indonesische eilanden, heeft elke regio specifieke patronen en kleuren (bv. het patroon Mega mendung is typerend voor de stad Cirebon). De patronen in batik vertellen dus samen met het kleurgebruik iets over de afkomst van het doek, zowel waar het doek gemaakt is, maar ook de afkomst van de drager. Het kan iets zeggen over de directe omgeving door de planten en dieren die er op voorkomen. Maar het kan ook uitleggen welke broodwinning belangrijk is in een bepaalde regio, zoals vissen of rijstteelt.

Omdat batiks veelal voor speciale gelegenheden worden gemaakt en gebruikt, worden ze ook op bestelling gemaakt. Hierdoor is vaak niet alleen de invloed van de maker groot wat betreft afbeelding, maar ook die van de drager. Naast specifieke patronen die per regio verschillen, zijn er ook patronen voor specifieke rituelen en levensfases zoals geboorten. Een slendang is een schouderdoek die dient als draagdoek voor baby’s en wordt veelal op bestelling gemaakt, huwelijken en begrafenissen. Vaak dient de batik waarin getrouwd is, ook als kledingstuk om in begraven te worden. Naast dat een batik laat zien uit welke regio de maker en/of drager komt, en voor welke gelegenheid het doek gemaakt is, laat het vaak ook nog zien tot welke bevolkingsgroep de maker en drager horen en welk geloof zij aanhangen. Zo waren er rond 1900 specifieke patronen op batiks waarmee Europeanen en Indo-Europeanen zich onderscheidden in het toenmalige Nederlands-Indië, van o.a. de Javaan, Arabier of Peranakan Chinees.

Vandaag de dag is er nog steeds een duidelijk verschil in patronen voor Peranakan Chinezen, Islamistische Javanen, of de royal family. Wel is het zo dat de ongeschreven draagregels minder nauw gevolgd worden. Zoals het patroon ‘Parang Rusak’ dat alleen bestemd was voor de sultans familie in Yogyakarta en Solo (steden op Java). Het was verboden om dit als burger te dragen. Vandaag de dag is 'Parang Rusak’ het meest gedragen patroon op Java en waarschijnlijk het meest bekende patroon van batik.

Batik hoort bij de traditionele dracht van Indonesië en Maleisië, maar komt ook op andere plekken voor in de dracht, waaronder Suriname en op het voormalige eiland Marken.

Batik als inspiratie

Afzonderlijk van elkaar hebben techniek en patronen andere soorten textiel geïnspireerd of zijn overgenomen in andere soorten textiel en kunstuitingen. Zo overlapt het wasprocédé van batik met andere uitsparingstechnieken (ook wel reservedruk genoemd). Denk hierbij aan Indiase sitsen, Nigeriaanse adire cloth, blauwdruk zoals in de Staphorster hoofd- en zakdoeken, en zelfs een gedeelte van geweven Ikat.

Batik was als techniek enorm populair tijdens de Nederlandse art nouveau stroming, De Nieuwe Kunst (1890-1914). Kunstenaars als Bertha Bake, Theo Neuhuys en Chris Lebeau gebruikte het op allerhande voorwerpen van boekbanden en pannenlappen, tot in kleden en behang. Later was het opnieuw populair in Nederland. Samen met tie-dye, een andere uitsparingstechniek werd er in de jaren 60 en 70 menig kledingstuk mee gedecoreerd en werd het ook vaak onderwezen op school bij handarbeid.

Batik heeft ook geleid tot een hele nieuwe techniek, namelijk de wax print. Deze techniek is ontwikkeld in de 19^de eeuw en is een printprocedure, anders dan een verfprocedure zoals bij batik. Deze imitatiebatiks waren bedoeld voor het toenmalige Nederlands-Indië. De patronen op de wax prints waren in eerste instantie één op één kopieën van Javaanse batiks. Begin 20^ste eeuw werden de motieven meer aangepast naar de nieuwe afzetmarkt West-Afrika; inmiddels de grootste afzetmarkt voor wax prints.

Batik nu

De Javaanse batik is beschermd erfgoed sinds 2009, maar staat als ambacht nog altijd onder druk. Indonesië wordt – net zoals dat gebeurde in de 19^de eeuw – overspoeld met imitatiebatiks, goedkoop geprinte stoffen met batik-motieven. Ditmaal uit onder andere China. De in de volksmond genoemde ‘Batik Print’ heeft helaas weinig te maken met de prachtige handgemaakte batiks. Batik is niet alleen een stof, een techniek of een motief, het is een filosofie; een taal in patronen die je kunt dragen. Het zou eeuwig zonde zijn als deze taal verloren gaat door deze imitaties. Gelukkig zijn er nog vele beoefenaars van de batikkunst wereldwijd en lijkt het op Java, maar ook hier, omarmt te zijn door een nieuwe generatie. Dus voorlopig kunnen we nog volop genieten van deze inspirerende stof.