Sieraden voor de cyborg: BodyDrift – Anatomies of the Future in Design Museum Den Bosch

We leven momenteel in een tijd van ongekende mogelijkheden met evenveel keerzijden. Als een tovenaarsleerling heeft de mens onbeheersbare krachten ontketent. Onder invloed van het neoliberale kapitalisme, milieuproblematiek, de surveillance-maatschappij en elkaar versterkende technologieën als genetische modificatie, neurale interfaces, kunstmatige intelligentie en robotica is het aanzien van het leven op aarde drastisch veranderd.

De huidige corona-crisis confronteert ons bijvoorbeeld met de keerzijde van de globalisering. De genoemde ontwikkelingen maken dat het traditionele, humanistische mensbeeld ook onderhevig is aan ingrijpende veranderingen. Het is niet zozeer de vraag óf het menselijk leven zich aan deze transformatie kan onttrekken maar veeleer wanneer, en hoe ze zich zal voltrekken.

Ontwerpers en kunstenaars zijn al volop bezig met de toekomst van ons lichaam, met de nieuwe mens. Zij verkennen de morele en technologische grenzen van het lijf. De mens wordt verbeterd, beschermd en aantrekkelijker gemaakt. Dit proces is al eeuwen aan de gang, maar komt nu door technologische vooruitgang in een stroomversnelling. De meest ingrijpende ontwikkeling daarbij is de steeds verder reikende impact van technologie op ons lichaam. Dat gaat niet alleen over de verdere versmelting van mens en machine maar ook over digitalisering en surveillance.

De tentoonstelling BodyDrift – Anatomies of the Future in Design Museum Den Bosch toont hoe we er in dat opzicht als mensheid momenteel voor staan. De titel van de tentoonstelling, afgeleid van de term ‘body drift,’ refereert aan de fluïde tijd waarin we nu leven. Er vindt namelijk een verschuiving plaats van een enkel, natuurlijk lichaam naar een veelvoud van denkbeeldige, geseksualiseerde, virtuele en technologisch versterkte lichamen. Je zou misschien verwachten dat het menselijk lichaam zelf hierdoor minder belangrijk wordt. Het tegenovergestelde is echter waar. Het lichaam voert nog altijd de boventoon in onze beeldcultuur. Bovendien leidt de meeste technologie niet weg van ons lijf maar wordt het er – denk aan je stappenteller – juist onderdeel van.

In de tentoonstelling zijn de verschillende manieren waarop dit verschuivende mensbeeld gestalte krijgt te zien; vanuit een geloof in ons lijf, via het bevragen van haar mogelijkheden en beperkingen, tot de wens óf de vrees het achter ons te laten

Van ‘objects to wear’ naar het lichaam voorbij

De collectie moderne en hedendaagse sieraden van Design Museum Den Bosch vormt het startpunt van de tentoonstelling. Deze bevat namelijk een aantal spectaculaire 'objects to wear' die kunnen worden opgevat als vroege verbeeldingen van de nieuwe mens. Van de baanbrekende Nederlandse sieradenontwerpers uit de jaren zestig en zeventig zijn Gijs Bakker en Nicolaas van Beek vertegenwoordigd. Hun werken nemen nadrukkelijk afstand van het louter decoratieve en zijn in het oog springende uitingen van individualiteit en een 'moderne' levensstijl. Het enthousiasme voor nieuwe materialen en technieken dat uit deze stukken speelt gekoppeld aan een toekomstgerichte visie spreekt ook uit de 'oorschijf' van Getulio Alviani  die in de tentoonstelling te zien is.

Naast deze draagbare sculpturen worden vroege en revolutionaire pogingen om mens en technologie te verbinden getoond, bijvoorbeeld de vermaarde TV-helm, een draagbare woonkamer van de avant-garde ontwerper Walter Pichler. Maar de vermenging van mens en machine wordt ook kritisch bevraagd. In haar werk Biometric Mirror nodigt Lucy McRae de kijker bijvoorbeeld uit om in een spiegel te kijken. Het spiegelbeeld toont niet de werkelijkheid maar een op basis van algoritmes vastgesteld ‘geïdealiseerd’ gezicht. Als laatste toont BodyDrift projecten die het natuurlijke lichaam achter zich laten. Zo maakt Fredrik Heyman exuberante digitale grafmonumenten, ontwikkelt Neri Oxman beeldschone doodsmaskers en ontwerpt het modecollectief The Fabricant virtuele kleding.

Posthuman, een nieuwe verzamelrichting voor het museum

De tentoonstelling BodyDrift – Anatomies of the Future is de eerste in een reeks presentaties rond het nieuwe verzamelgebied Posthuman. Al sinds halverwege de jaren tachtig verzamelt het museum sieraden. Mettertijd heeft deze ontwerpdiscipline echter aan maatschappelijke relevantie ingeboet. Met deze nieuwe verzamelrichting blaast het museum haar eigen verleden nieuw leven in, neemt ze de bezoeker mee naar een wereld waarin de moderne sieraden die op het lichaam ingrepen zijn doorontwikkeld tot technologische body-extensions. Een aantal van de werken in de tentoonstelling BodyDrift is dan ook aangekocht voor de Posthuman collectie van het museum.

BodyDrift; een selectie voor Sieradenmuze

Afb. 2. Getulio Alviani, Monorecchio, aluminium, 1968. Courtesy: Didier Ltd, London.

Net als zijn Nederlandse tijdgenoten vindt de Italiaan Getulio Alviani inspiratie in de kunst van zijn tijd en de mogelijkheden van andere materialen dan edelmetaal. Hij kijkt hierbij naar de optische kunst en dan met name de visuele vibraties als gevolg van lichtreflecties op glanzende oppervlaktes. Hij onderzoekt daarnaast de verhouding tussen het lichaam, mode en accessoires door het sieraad, net als Gijs Bakker, onderdeel van de kleding te maken. De titel van dit oorsieraad is een samentrekking is van de Italiaanse woorden voor ‘enkel’ en ‘oor’. Het vestigt de aandacht dan ook exclusief op het oor. Toch is deze schijf meer dan een modieus ornament. Het viert de mogelijkheden van nieuwe materialen en technieken en een radicaal andere toekomst.

Afb. 3. Loan Favan, ALLIAGE -Cu29Zn30, 2019 messing, zilver, acrylaat. Collectie Design Museum Den Bosch. Photography Angeline Behr.

Transhumanisten geloven dat we in de nabije toekomst de natuurlijke grenzen van het menselijke bestaan zullen doorbreken. Favan gebruikt haar collectie van draagbare objecten om zichzelf tot cyborg te verheffen. Ieder accessoire van de collectie symboliseert een superkracht van haar future self zoals: onuitputbare energie, ongelimiteerde kennis en telekinese. Alle onderdelen kunnen naar wens gecombineerd worden om zo een heel scala  aan eigenschappen te ontsluiten. ALLIAGE –Cu29Zn30 is gemaakt van messing dat is geslepen op een draaibank. De toevoeging van transparant acrylaat en de minimalistische vormtaal oogt futuristisch maar roept tegelijkertijd de moderne sieraadvormgeving van eind jaren zestig in herinnering.  

Afb. 4. The Fabricant, Deep, 2019. Courtesy: The Fabricant.

The Fabricant, Deep, 2018
digitale video

Dit werk past op het eerste gezicht wellicht beter op de ModeMuze website aangezien het gaat over hoe we in de toekomst kleding zullen passen, aanschaffen en dragen. Het dragen van sieraden is echter ook een vorm van zelfexpressie die zich zal moeten aanpassen aan een wereld die tevens de virtual, augmented en mixed reality omvat.

The Fabrikant, een modehuis dat vooroploopt op het gebied van digital-only kleding en gespecialiseerd is in fotorealistisch 3D modeontwerp en animatie, kan hierbij als voorbeeld dienen. Door middel van algoritmes onderzoekt The Fabricant beeld- en trendanalyses van andere labels en creëert hier vervolgens nieuwe virtuele werelden mee. De data die deze analyses genereren wordt niet als middel, maar daadwerkelijk als ontwerpmateriaal gebruikt. 

Hiermee lijkt de theorie van de postmoderne filosoof Jean Baudrillard dat het model de werkelijkheid (waarop zij is gebaseerd) zal vervangen definitief  bevestigd. Data is in dit geval geen afgeleide van de realiteit, ter analyse en voorspelling ervan, maar geeft de fysieke wereld actief vorm.

Over de tentoonstelling 

De tentoonstelling BodyDrift is door de corona-maatregelen nog niet geopend geweest voor het publiek. De getoonde werken hebben, als gezegd, alle betrekking op de relatie tussen het menselijk lichaam en technologie. Zij verbeelden ieder een ander aspect van wat het betekent om nu, en in de nabije toekomst, mens te zijn. Dit betekent dat allerlei actuele onderwerpen zoals, surveillance, biotechnologie en kunstmatige intelligentie in de tentoonstelling aan bod komen. De crisis die we momenteel doormaken wordt door geen van de deelnemende kunstenaars of ontwerpers direct aangesneden. Desalniettemin zijn er een aantal werken die facetten ervan behandelen zoals isolatie, bescherming en de behoefte aan menselijk contact. Korte filmpjes waarin deze projecten (waaronder het werk van Loan Favan en The Fabricant) kort worden uitgelicht en – binnen de context van de tentoonstelling – voor het eerst te zien zullen zijn, zijn inmiddels op de website van Design Museum Den Bosch verschenen.