De ontwikkeling van de zak in vrouwenkleding

Een zak is een vanzelfsprekend onderdeel in kledingstukken. Het is bijna niet weg te denken. Zoals in klassiekers als het colbert, of de spijkerbroek. De functie ervan is bekend, namelijk om iets in te stoppen: de kleinste spulletjes in mee te nemen. Maar er zijn ook veel nepzakken, of zakken waar de functie niet meer vanzelfsprekend is en die niet meer wordt gebruikt waarvoor het eerst bestemd was.  

Hoe is de zak die wij kennen ontstaan?

Ontstaansgeschiedenis

In het Engels noemen we een zak een “pocket”. Dit woord is te herleiden uit het oude Noord-Franse woord “poque”; wat tas betekent. [1] Vanaf de 15^e tot midden 16^e eeuw droegen zowel mannen als vrouwen tasjes, oftewel een beurs, met zich mee. Deze tas zat vast aan een riem die om de middel werd gedragen.

Door de groei van steden groeide ook de criminaliteit. Dit zorgde er in de 17^e eeuw voor dat men de tasjes onder de kleding begon te dragen. Dit om zo de tas veilig te houden. In de zijnaden werden gleuven verwerkt. Dit zorgde voor de doorgang naar het tasje om de riem. Uiteindelijk zijn dit de omgebonden zakken geworden.

Mannen- en vrouwenmode

De omgebonden zak is in de mannenmode anders ontwikkeld dan in de vrouwenmode. Over de ontwikkeling van de zak in de mannenmode vind je meer op deze themapagina.

De basis is voor de mannenmode en de vrouwenmode hetzelfde. Maar de omgebonden zakken werden lang gebruikt in de geschiedenis van de vrouwenmode. Dit heeft tevens te maken met de emancipatie van de vrouw in de cultuurgeschiedenis, en daarbij ook het veranderende modebeeld.

De omgebonden zakken

In de tijd van de barok en rococo droegen vrouwen onder hun vele lagen kleding de omgebonden zakken. De omgebonden zakken konden daarnaast ook vrij groot zijn. Zo konden vrouwen van alles met zich meedragen. Van geld, geurdoosjes en naaigerei tot sieraden. Tijdens de 18^e eeuw werden de omgebonden zakken ook beschouwd als accessoires en versierd met mooie borduursels. Deze varianten met borduursels werden vaak als cadeau weggegeven.
 

Verandering van het modebeeld

Na 1789 verandert het modebeeld drastisch. In de jaren ervoor zie je aan het Franse hof al wel een versimpeling van de kleding. Het nieuwe modebeeld was in de stijl van het neo-classisme; de empire stijl.[2] Deze stijl veranderde het vrouwelijke silhouet. Grote wijde rokken verdwenen uit het modebeeld en de taille werd verhoogd. Vanaf de taille valt de japon los langs het lichaam naar beneden. Dit silhouet zorgde ervoor dat er bij de heupen geen ruimte meer was voor de omgebonden zakken onder de kleding. De omgebonden zak verstoord namelijk het model. Vrouwen die toch iets mee wilden nemen moesten toen een klein tasje met zich mee dragen; een reticule. Deze tasjes zijn klein van formaat en gemaakt van stof. Ze zijn in verschillende modellen. Sommige lijken op een omgebonden zak maar er zijn meerdere modellen zoals een reticule met treksluiting van koord of een rechthoekige reticule met een klepje.

De reticule was daarnaast ook een statussymbool. Dit kwam omdat een reticule liet zien dat je als vrouw niet veel met je mee hoefde te dragen en een werkende vrouw moest dit echter wel. Hierdoor konden de elite dames laten zien dat zij genoeg geld hadden om niet te hoeven werken. Waardoor dus op deze manier, de welgestelde dame haar status kon tonen. De werkende vrouw werd vroeger namelijk niet gezien als iemand met status. Dus hoe kleiner je reticule was hoe meer aanzien je had.
 

Het korset en de neo-empirestijl

Rond 1840 begon het modebeeld weer te veranderen en de empirestijl maakte plaats voor de Belle époque. De taille werd verlaagd en er kwam een nieuw korset in de mode. Dit korset zorgde ervoor dat het silhouet drastisch werd aangepast. Het korset zorgde ervoor dat het vrouwelijk lichaam in een S-vorm werd gevormd. Deze S-vorm, ook wel de S-curve was het nieuwe modebeeld.

Rond 1910 kwam, als tegengeluid van dit heftige korset de neo-empirestijl. De losse kleding was een verademing na dit heftige korset. Deze stijl lijkt op de empirestijl van begin 19^e eeuw maar heeft meer Art Deco invloeden.

Maar hoe zat het met de zak? In beide periodes werd er gebruik gemaakt van de reticule, de handtas en de omgebonden zak, maar werden er ook al zakken in de kleding van vrouwen genaaid.
 

Mannenmode als inspiratie voor de vrouwenmode

Door de invloed van de Eerste Wereldoorlog en de steeds actievere rol van de vrouw in de maatschappij veranderde ook de mode. De mode veranderde op gebied van stof, ontwerp en productie. Daarnaast zorgde de actievere rol van de vrouw ervoor dat praktische vrouwenkleding essentieel werd[3]. Het militaire nationalisme vierde daarnaast zijn hoogtij en zowel de mannenmode als ook de vrouwenmode was hierop geïnspireerd. Hierdoor was de opgestikte zak steeds vaker te zien in de vrouwenmode.

Lijnen vereenvoudigde en de vrouwenmode kende twee stijlen. Romantisch en vrouwelijk en de moderne garçonnelook. Coco Chanel was een ontwerper in de stijl van de garçonnelook. Zij was revolutionair voor haar tijd door verschillende factoren. Een daarvan was dat zij mannelijke elementen in de vrouwenmode bracht. Zo maakte Chanel de broek draagbaar voor de vrouw. Deze kon gedragen worden tijdens het sporten of andere activiteiten. Zij is daarnaast ook altijd een voorstander geweest van de zak. De confectie pikte dit ook op, de broek en de zak behoorden steeds vaker tot de garderobe van de vrouw.
 

Emancipatie van de vrouw

Na de tweede wereldoorlog en in het verdere verloop van de twintigste eeuw is er veel veranderd. Zowel maatschappelijk als cultureel is er voor de westerse vrouw veel verandering geweest, en ook in de mode is dit zichtbaar. Door confectie maar ook globalisering en uiteindelijk het internet veranderd de mode continu.

De zak in de vrouwenmode is verbonden aan al deze ontwikkelingen en nog steeds is er een verbinding te leggen tussen de zak en de emancipatie van de vrouw. In veel kledingstukken voor vrouwen zit niet altijd een zak, denk maar aan een jurk of een rok. Soms zit er niet eens een zak in een broek en vaak zijn het zelfs nepzakken. Daarnaast is de zak in de vrouwenmode ook vaak klein in verhouding tot de zak in de mannenmode. Hierboven kan je verschillende links vinden naar publicaties die verder ingaan op dit onderwerp.

De zak is volgens de kostuumgeschiedenis geen vanzelfsprekendheid in de vrouwenmode. Zo zie je maar dat zelfs een detail als de zak is beïnvloedt door culturele en maatschappelijke ontwikkelingen.
 

Wil je meer weten over de zak? Lees dan de boeken:

Barbara Burman en Seth Denbo, Pockets of history: The secret of an everyday object, 2007
Leontien van Beurden, Mode in de twintigste eeuw, 1988
Sigrid Ivo en Pepin van Roojen, Bags, 2012