Zeur niet!

Nog tot en met 30 oktober 2022 richt het Allard Pierson met Zeur niet! de schijnwerpers op het fenomeen musical in Nederland, en dan met name de musicals van Annie M.G. Schmidt.

De musical ontstaat in Amerika en Engeland. Zang, dans en spel staan in dienst van een overkoepelende verhaallijn. Tot de jaren vijftig zijn musicals in Nederland niet echt bekend. Op de radio en in de bioscopen zijn soms Engelstalige musicals te zien en te horen en af en toe komt er een buitenlandse tournee naar Nederland. Verder worden vooral jeugd- en amateurmusicals uitgevoerd.

In 1960 wordt een Nederlandse versie van My Fair Lady geproduceerd. Het is een overdonderend succes. Het leidt tot een stroom importmusicals én tot een eigen oorspronkelijk Nederlandse musicaltraditie, eerst met de producties van Annie M.G. Schmidt en Harry Bannink, en later onder meer die van Jos Brink en Frank Sanders. Als eersten wagen zij zich aan het schrijven van een geheel Nederlandse musical, met eigen teksten en liedjes. Zo leggen ze de basis voor de bloei van de nationale musicalcultuur.

Onder leiding van producent John de Crane en regisseur-choreograaf Paddy Stone maken Annie en Harry tussen 1965 en 1984 maar liefst zeven musicals: Heerlijk duurt het langst, En nu naar bed, Wat een planeet, Foxtrot, Madam, De dader heeft het gedaan en Ping Ping. Hun musicals gaan over actuele en spraakmakende thema’s: vrouwenemancipatie, seksuele revolutie, abortus, homoseksualiteit, milieuvervuiling en nucleaire oorlogsdreiging.

Voor de kostuums is meer dan een bijrol weggelegd, zowel in de tentoonstelling als voor de musicals zelf. Door de hele tentoonstelling staan er kostuums en kostuumontwerptekeningen, uit elke musical. Het is vooral bijzonder om zoveel kostuums van het bal masqueé uit Foxtrot weer samen opgesteld te zien staan.

Afb. 1: Kostuum gedragen door Tineke van der Leij als Clown in Foxtrot, Theatercollectie

Annie vond dat er vaak teveel aandacht was voor de kostuums, het ging haar meer om de betekenis van haar teksten en liedjes. Met John de Crane als producent was er veel aandacht voor de enscenering, met zoveel mogelijk glitter en pailletten, naar Amerikaans voorbeeld. Het kon hem niet overdadig genoeg zijn.

Kostuumontwerper Jan Beutener is bij bijna elke productie betrokken, voor de kostuums en de decors. Beutener probeert zijn eigen stijl erin te verwerken, die wellicht wat minder glamoureus is dan hoe De Crane het wil. Het gaat daarbij niet om het creëren van een historisch juist kledingstuk, maar om het overbrengen van een idee, zodat het publiek gelijk snapt wie het personage is dat op het podium staat.

Beutener maakte de kostuumtekeningen, de kostuums zelf werden vaak in Engeland gemaakt, in het atelier van Bermans & Nathans in London. Bermans & Nathans was één van de belangrijkste kostuumbedrijven, die voor zowel het Londonse West End als voor films in kostuums voorzag.

Afb. 2: Afbeelding etiket: Etiket van het kostuum van Gerrie van de Klei als Pierette in Foxtrot, Theatercollectie

En nu naar bed

In 1970 neemt producent John de Crane Annie en Harry ter inspiratie mee naar New York. Hij hoopt dat ze een nieuwe musical willen schrijven (dat wordt En nu naar bed). Hij belooft een gouden duo te regelen voor de hoofdrollen: theatervedettes Conny Stuart en Mary Dresselhuys. Dat vooruitzicht kan Annie niet weerstaan. Met aanstormend cabaretier Frans Halsema en (musical)actrice Jenny Arean is de cast compleet. Als kers op de taart komt Paddy Stone uit het buitenland om de regie en choreografie te doen.

Afb. 3: Twee kostuumontwerpen voor de goede en de slechte fee, Jan Beutener, 1971, Theatercollectie

In de musical En nu naar Bed (1971) vraagt de middelmatige dertiger Frans (Frans Halsema)  zich af wat hij met zijn leven moet. Trouwen met zijn vriendin Barbara  (Jenny Arean) en carrière maken, zoals de prestatiemaatschappij van hem verwacht? Goede fee Sophie wil dat Frans slaagt in het leven, terwijl slechte fee Marie er alles aan doet om te zorgen dat hij faalt. Alleen wordt steeds onduidelijker wat slagen en falen precies betekenen.

Afb. 4: Kostuums Conny Stuart als slechte fee en Mary Dresselhuys als goede fee in En nu naar bed, 1971, Theatercollectie

Annie schreef haar rollen vaak met specifieke acteurs in gedachten. Conny Stuart vertolkte de rol van de slechte fee, Mary Dresselhuys speelde de goede fee. Voor de rollen van de goede fee en de slechte fee maakte Beutener een combinatie van klassieke, sprookjesachtige en eigentijdse elementen in hun kostuums. De goede fee in een zachtroze jurk van verschillende lagen doorschijnende stof. Het is duidelijk dat de goede fee gebaseerd is op een sprookjesfee. De slechte fee ziet er juist meer uit alsof ze in de mode van die tijd past, met haar hoge laarzen en korte rok.

Afb. 5: Conny Stuart en Mary Dresselhuys in En nu naar bed, 1971, Theatercollectie

Duurzaamheid

De musical Foxtrot (1977) speelt zich af in de jaren dertig, een tijd van oorlogsdreiging en werkloosheid maar ook van revue en cabaret. Plattelandsmeisje Josien verhuist naar een artiestenpension in de stad. Daar ontmoet ze het derderangs artiestenduo Jules en Lisette. Josien wordt verliefd op de homoseksuele Jules en in een poging hem jaloers te maken gaat ze naar bed met zijn vriend Paul. Ze wordt ongewenst zwanger en doet een zelfmoordpoging, maar Jules redt haar. Lisette geeft Josien tot slot het adres van een aborteur.

Het was de bedoeling de musical Cabaret in het Nederlands op de planken te brengen, maar het lukte niet de rechten rond te krijgen. Annie schreef zelf een musical, gebaseerd op haar eigen ervaringen. Net als haar hoofdpersonage Josien is Annie in haar jeugd verliefd geweest op een homoseksuele jongen en heeft ze een abortus ondergaan.

Afb.6: Foxtrot, Josien (Trudy Labij) en Lisette (Gerrie van der Klei), foto Rob Veen, 1977, Theatercollectie

John de Crane pakt groots uit. Hij laat twintig witvossen uit Finland komen, bestelt in New York een glittergordijn en in Zuid-Afrika een berg struisvogelveren. Johns jeugdvriend Ger Brouwer, werkzaam op Broadway en in Hollywood, ontwerpt een scala aan hoofdtooien voor een hoedennummer (Annie: ‘zestien vrouwen in een hoedenwinkel, die ongeveer klaarkomen van extase, want dat had je in de dertiger jaren’).

Foxtrot kent een moeizame repetitieperiode met veel technische problemen. Bovendien duurt de musical veel te lang. De duurste scène, met een grote showtrap en witvossen, wordt geschrapt. De kosten zijn dan al de pan uitgerezen. Met een garantiesubsidie van het ministerie van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk wordt Foxtrot op het nippertje van de financiële ondergang gered.

De scène na de pauze opent op een groots opgezet gemaskerd bal. Als John bij de try-out de kostuums van Paul Gallis ziet, is hij diep teleurgesteld. Hij laat Jan Beutener alle uitdossingen opnieuw ontwerpen. De vervangende kostuums worden ijlings klaargestoomd bij wederom het Londense Bermans and Nathans Theatrical and Film Couturiers. Gemiddeld tweeduizend gulden per stuk, voor drie minuten musical. Annie: ‘Geen hond in de zaal had aandacht voor de pakken. Maar het was typisch voor De Crane. Hij had het ervoor over. Het moest prachtig zijn’. Foxtrot werd een artistiek hoogtepunt en is 400 keer te zien, met lovende recensies.

Afb.7: Foxtrot: Kostuum gedragen door Gerrie van de Klei als Pierrette

In al haar musicals blijft Annie maatschappijkritisch, ook in de latere werken. Haar denkbeelden werken door tot in de kostumering. De musical Madam gaat in 1981 in première in het Nieuwe de la Mar Theater. Annies afkeer van radicaal feminisme en activisme schijnen door in haar personages. Vormgever Jan Beutener kleedt hen in kil ‘blauwkousenblauw’ en plaatst de prostituees in warm rode decors en kostuums.

De tweedeling wordt versterkt door de vaak militante muziek die Harry schrijft voor de feministen en de jazzy wijsjes voor de prostituees. Ondanks de kritiek op Madam, wordt de musical een publiek succes.

Afb. 8: Madam, kostuum gedragen door Trudy Labij, 1981, Theatercollectie

Een knipoog naar de krakersrellen in oktober 1982, en als parodie op collectieve giro-acties laat Annie in de musical De dader heeft het gedaan (1983) toch weer haar eigen ideeën doorschemeren. Een detective in musicalvorm, actrice Tonia Tudor ontmaskert de moordenaar.

In de finale verschijnt Tonia Tudor in een prachtige bontjas, gemaakt van de overgebleven witvossen uit Foxtrot, terwijl ze zingt hoe hard ze vecht voor het natuurbehoud: ‘ik gireer naar Greenpeace / zeven vijftig per kwartaal’. Het ensemble zingt in koor over de algehele slechtheid van de mens. ‘De mens is slecht en wil alleen maar oorlog en elkaar doodmaken en vernielen en bedriegen’, licht Annie toe. ‘Natuurlijk is dat zo’. Annie is niet alleen maar pessimistisch in haar werk, maar is in deze periode niet positief over de stand van zaken in de wereld.

Afb. 9: Kostuum Tonia Tudor in De dader heeft het gedaan, Theatercollectie

Ping Ping (1984) is de laatste musical waar Annie en Harry samenwerken. De Schmidt/Bannink-musicals behoren tot het Nederlands erfgoed. Met bewerkte scripts en nieuwe muzikale arrangementen of verloren gewaande liedjes keren ze nog regelmatig terug. Ook worden Annie en Harry geëerd met liedjesprogramma’s en krijgt Annie zelfs een eigen biografische musical. Een nieuwe generatie producenten en makers zet de Nederlandse musicaltraditie voort.