Waaier als tastbare herinnering

In deze zware tijd, waarin wij allemaal gebukt gaan onder de gevolgen van het wijdverspreide Coronavirus, wordt door vele mensen gezocht naar alternatieven voor het uiten van hun emoties, gevoelens en gedachten naar familie en vrienden. Er wordt weer veel geschreven, voor elkaar gezongen en in de winkel voor schilderbenodigdheden hoorde ik dat er in huiselijke kring weer volop getekend en geschilderd wordt.

Deze blogpost gaat over twee waaiers met een beschilderd waaierblad. Misschien is het een idee om zelf ook eens ontwerp voor een waaierblad te maken? Een lieve collega van mij heeft zich er ooit aan gewaagd en mij deze aquarel cadeau gegeven.

Afb. 1. Ontwerp voor een waaierblad, een persoonlijk cadeau.

Tastbare herinnering

Al eeuwenlang is de waaier drager van kunstzinnige uitingen, die groots, maar ook heel persoonlijk kunnen zijn. Hoewel waaiers van alle tijden lijken te zijn, woedde er rond 1880 in Frankrijk een ware ‘waaierepidemie’, ingegeven door het Japonismeⁱ. In die tijd werd de waaier voor vele bekende kunstenaars gezien als een uitdaging en een waardige drager voor het etaleren van hun kunnen. Maar ook thuisschilders waagden zich aan het beschilderen van een waaierblad. Voor deze blogpost wil ik inzoomen op twee waaiers met een zeer persoonlijk karakter, geschonken als tastbare herinnering door twee Nederlandse koninginnen Emma (1858-1934) en Wilhelmina (1880-1962).

De waaier geschonken door koningin Emma

De directe aanleiding voor dit verhaal is een waaier die vorig jaar door het Franse veilinghuis Drouot te koop werd aangeboden. Ik werd door meerdere mensen op deze waaier gewezen, aangezien deze zeer goed zou passen in de kostuumcollectie van Paleis Het Loo, waar ik tot 1 maart conservator Kostuum & Textiel was. De waaier zou ook interessant geweest zijn voor opname in de schilderijencollectie, aangezien het signatuur CR staat voor de schilder Charles Rochussen (1814-1894) die vele koninklijke opdrachten kreeg en diverse malen op Paleis Het Loo verbleef.

Afb. 2. Montuur van schildpad van de Drouot waaier.

Het waaierblad met de aquarellen, gevat in een fraai bewerkt montuur van schildpad, oorspronkelijk bezet met goud en diamanten, vertoont aan één kant van links naar rechts een voorstelling van Paleis Soestdijk, een harddraverij en Paleis Het Loo.

Afb. 3. Waaierblad van de Drouot waaier met Paleis Soestdijk, een harddraverij en Paleis Het Loo.

Van de aquarellen aan de andere kant wordt in de catalogusbeschrijving van Drouot alleen Paleis Noordeinde in Den Haag geïdentificeerd. De waaier staat er gedateerd op circa 1895 en de vervaardiger van het montuur wordt niet genoemd.

Afb. 4. Waaierblad van de Drouot waaier met Paleis Buitenrust, Noordeinde en het paleis Kneuterdijk.

Mijn speurtocht naar meer informatie over de waaier begon met het doorzoeken van het krantenarchief van www.delpher.nl. Daar had ik meteen al beet! Er is in meerdere krantenartikelenⁱⁱ over deze waaier geschreven. De waaier was namelijk een geschenk van koningin Emma aan haar schoonzuster Sophie, groothertogin Van Saksen – Weimar (1824-1897).

Afb. 5. De Latour, Eduard, Huwelijksportret van Sophie van Saksen-Weimar, 1842. Koninklijke Verzamelingen, Den Haag.

Sophie trouwde in 1842 met Karel Alexander van Saksen – Weimar – Eisenach, waarna zij naar Weimar vertrokken, waar zij in 1892 hun gouden huwelijksjubileum mochten vieren. Zij kregen vele geschenken, waaronder deze waaier van hun schoonzuster, koningin Emma, echtgenote van koning Willem III (1817-1890). Bij vorstelijke geschenken was het gebruikelijk dat de kranten daar uitgebreid over schreven, waarbij iedere krant weer andere details kon prijsgeven.

Uit de diverse artikelen wordt duidelijk dat de voorstellingen de illustratie zijn van ‘de koninklijke paleizen en lusthuizen in Nederland in de dagen der jeugd van prinses Sophia. (…)’. Sophie is namelijk na haar huwelijk met haar man naar Weimar vertrokken en heeft de beelden van haar jeugd vast voor altijd in haar hart meegedragen. Emma heeft ze, heel attent, voor Sophie in waterverf op deze kostbare waaier vereeuwigd.

De Provinciale Overijselsche Courant van 8 oktober 1892 vertelde mij het meest: ‘(…) ’t Is nl. een waaier, beschilderd door Rochussen. Aan de eene zijde prijken afbeeldingen van Het Loo en Soestdijk, met een voorstelling van een Hollandsche harddraverij in ’t midden. De andere zijde geeft het paleis Buitenrust met den Scheveningschen tol, het Paleis in ’t Noordeinde in Den Haag met het Ruiterstandbeeld en het oude burchtachtige hoekgeveltje van het vroeger kroonprinselijk paleis van den Kneuterdijk (Noordeinde kant) te aanschouwen. Al deze paleizen zijn voorgesteld op de wijze, waarop ze in de dagen van het verblijf van prinses Sophie in Nederland nog waren. De waaier is geheel in schildpad uitgevoerd door de firma Alexandre te Parijs. In diamanten prijken aan de eene zijde het jaartal 1842, aan den anderen kant ’t jaartal 1892 en de datum 8 oktober, benevens de fraai uitgevoerde handteekening van H.M. koningin Emma. Voorts zijn onder- en bovenaan smaakvollen gouden ornamenten. (…)’.

Hiermee kan de waaier in plaats van circa 1895 met zekerheid gedateerd worden op 1892 en ook geeft het artikel de maker van het montuur prijs.

De waaier zelf is gelukkig bewaard gebleven, al is hij helaas van zijn juwelen luister beroofd. Ergens in het verleden zijn de gouden ornamenten en de diamanten van het montuur verwijderd en misschien te gelde gemaakt. De vele gaatjes op het montuur zijn hier de stille getuigen van.

Afb. 6. Gaten in het montuur van de Drouot waaier.

Afb. 7. Gaten in het montuur van de Drouot waaier.

De waaier geschonken door koningin Wilhelmina

Mijn nieuwsgierigheid naar de Drouot waaier was vooral gewekt omdat ik een soortgelijke waaier kende, die wij op Paleis Het Loo in 2006 als bruikleen van de Koninklijke Verzamelingen in de tentoonstelling Ontvouwen Schoonheid mochten opstellen. Het gaat om een waaier waarvan het waaierblad eveneens beschilderd is met Koninklijke paleizen, in dit geval Paleis Soestdijk, Paleis Het Loo en Het Oude Loo te Apeldoorn.

Afb. 8. Vouwwaaier beschilderd door koningin Wilhelmina, 1901. Koninklijke Verzamelingen, Den Haag.

Deze waaier is als persoonlijk geschenk voor haar moeder Emma beschilderd door Koningin Wilhelmina, die een verdienstelijke schilderes was. Wilhelmina signeerde de waaier in het rechtermedaillon: “W 1901”. 1901 was het jaar dat Wilhelmina dolgelukkig trouwde met prins Hendrik van Mecklenburg–Schwerin 1876-1934). Dit betekende dat Emma na jarenlange zomerbewoning Paleis Het Loo zou verlaten om te verhuizen naar het Paleis aan het Haagse Lange Voorhout. Zij zou Paleis Het Loo en de omgeving zeker gaan missen. Door deze waaier voor haar moeder te schilderen, kon Wilhelmina het gemis mogelijk verzachten. Het montuur van ivoor, aan beide kanten versierd met gesneden bloemen, lathyrus en klaprozen, die mogelijk ook in de tuinen van Paleis Het Loo en Het Oude Loo groeiden, is eveneens vervaardigd door het beroemde Maison Alexandre, Rue de Castiglione 9 te Parijs.

Onbekende bieder

Hoe het op de veiling afliep? Helaas is het Paleis Het Loo niet gelukt om de waaier aan te kopen, maar naar verluid is de waaier door een Nederlandse verzamelaar aangekocht. Wie weet leest deze persoon deze blogpost en wie weet zal de waaier ooit te zien zijn op een tentoonstelling op Paleis Het Loo.

Noten