Gemalen luis met pis? Kleurige kleding uit de tuinen van het Muiderslot

Drama! Op dit schilderij uit de collectie van het Muiderslot is de slotscène van Lucelle te zien - een toneelstuk geschreven door Gerbrand Adriaenszoon Bredero. Net zoals Romeo en Julia zijn de hoofdrolspelers Lucelle en Ascagnes ‘star-crossed lovers’.[1] Naast de afgebeelde scène, valt de kleur van de kleding op. De rode broek, het goud-gele jak, de roze cape…

Tegenwoordig zijn felgekleurde kledingstukken heel gewoon, maar vroeger moest er hard gewerkt worden om alles zo mooi gekleurd te krijgen. Ieder kledingstuk werd geverfd met natuurlijke grondstoffen; op basis van insecten, planten of bomen. Pas eind 19e eeuw komt hier verandering in, wanneer chemische kleurstoffen worden ontdekt.[2] Daarvoor moesten ze het dus doen met gemalen luis of wortelstok om in zo’n mooie rode broek te kunnen rondlopen.

Middeleeuwse ververs aan het werk uit ‘Le Livre des propriétés des choses’ (1482), collectie: British Library.

Badderen in pis

Hoewel de Engelsen het over de ‘dark ages’ hebben, waren de middeleeuwen (ca. 500 t/m 1500) helemaal niet zo donker. De straten zagen er bontgekleurd uit, niet op z'n minst door de kleding die iedereen droeg. Helaas is er nauwelijks kleding overgebleven uit deze periode, maar dankzij archeologisch onderzoek, geschriften en schilderijen weten we toch wat de mensen destijds aan hadden. Én in welke kleur.

In de middeleeuwen komen de kleuren bruin, groen, geel en blauw het vaakst voor. Om deze kleuren te krijgen wordt er gebruik gemaakt van insecten, planten of bomen. Maar je kunt niet een lap stof in de tuin leggen en hopen op het beste. Stoffen, zoals wol of linnen, moeten op verschillende manieren worden behandeld om de juiste kleur te krijgen.

In de kasteeltuinen van het Muiderslot zijn meerdere verfplanten te vinden, waaronder wede. Met de wedeplant kun je de kleur blauw maken. Hiervoor wordt eerst het blad van de plant gemalen. Wanneer deze gaat gisten (een natuurlijk schimmelproces), worden er bollen van gemaakt. Deze bollen worden samen met de stof in een bak water gelegd. Om de stof kleurecht te maken, worden emmers pis toegevoegd.[3] Dit wordt niet alleen in de middeleeuwen gedaan. Ook later nog, in een receptenboek uit 1822, wordt urine voorgeschreven bij het kleuren van textiel. Na het wede/pis-badje is de stof gelig. Als deze wordt opgehangen om te drogen (en in aanraking komt met zuurstof), kleurt het langzaam blauw.

In de Kruidhof van het Muiderslot staan verschillende soorten verfplanten, waaronder wede (blauw), meekrap (rood) en wouw (geel). Foto: Bas Meeuws.

Zwart verven

Alhoewel er overeenkomsten zijn tussen het verven van textiel in de middeleeuwen en het begin van de 19e eeuw, verandert er door de jaren heen veel in het verfproces. Dankzij overzeese handel komen er nieuwe grondstoffen beschikbaar in Europa, waaronder indigo. In plaats van de inheemse wede, werd in de 17e eeuw dan ook steeds meer voorkeur gegeven aan indigo. Indigo is zo populair dat handelaren, waaronder de West-Indische Compagnie (WIC), eigen indigoplantages aanlegden.[4] Ook in de tropische kas van het Muiderslot kun je een indigoplant vinden.

Indigo wordt niet alleen gebruikt om de kleur blauw te maken. Zoals je kunt lezen in mijn vorige blog, draagt de 17e-eeuwse elite graag zwart. Maar zwarte kleding is helemaal niet zwart! In de natuur bestaat namelijk geen plant of insect dat kleurecht zwart kan verven. In plaats daarvan gebruikt de 17e-eeuwer andere kleuren om een zwarte tint te krijgen. Iedere tint heeft een eigen verfproces. Helaas is veel kennis over deze processen verloren gegaan, maar dankzij materiaalonderzoek weten we steeds meer.[5] Zo wordt voor meekrapzwart een stof eerst donkerblauw geverfd (met behulp van indigo) om daarna met rood (van de meekrap plant) de kleur zwart te krijgen.[6]

En tegenwoordig is dat niet anders: ook al wordt kleding vandaag de dag met chemische kleurstoffen geverfd, zwarte kleding is nog steeds niet écht zwart. In plaats daarvan wordt, net zoals in de 17e eeuw, met behulp van andere kleuren kleding zwartachtig gemaakt. Het kan dus zijn dat jouw mooie zwarte shirt eigenlijk gewoon donkerblauw is.

Bredero gebruikte graag volkstaal in zijn toneelstukken, maar dragen deze acteurs ook volkse kleuren? Detail ‘Scène uit het laatste bedrijf van Bredero’s Lucelle’ (1636), Jan Miense Molenaer, collectie Rijksmuseum Muiderslot.

Heel gewoon gebleven

Gerbrand Adriaenszoon Bredero’s toneelstukken zijn erg populair in de 17e eeuw.  Niet op z'n minst doordat hij volkstaal gebruikte. Dit is zeer ongebruikelijk, vooral op het podium. Ook in zijn bewerking van Lucelle laat hij de karakters ‘gewoon’ Nederlands praten. Maar dragen ze op dit schilderij dan ook kleding in ‘gewone’ volkskleuren?

Net zoals nu: mooie dingen kosten geld. Kleding gemaakt van zwarte stof was erg kostbaar. Maar ook het kleurecht verven van kleding in andere kleuren bleef voor velen onbetaalbaar. De kleur van iemands kleding liet hierdoor al snel zien tot welke sociale klasse de drager toebehoorde. Het gewone volk droeg doorgaans kleding gemaakt van ongeverfde stoffen. Als het kledingstuk wél gekleurd was, was dit vaak gedaan met verf van mindere kwaliteit. Hierdoor werden armere mensen ook wel de ‘grauwen’ genoemd: de kleurige kleding die ze droegen zag er al snel verwassen (en dus grauw) uit.

Aan de rijk gekleurde kledingstukken waarin de hoofdpersonages zijn afgebeeld, is op te maken dat ze niet erg volks gekleed zijn. Zelfs knecht Ascagnes (linksonder, liggend), draagt een knalrode broek. Maar moet hij zijn broek nog (ver)wassen of is het een voorteken dat deze ‘gewone’ knecht eigenlijk de zoon van de Poolse koning is?

Meer zien?

Kleur speelt een belangrijke rol op het Muiderslot. Niet alleen in de kleding die er werd gedragen, maar ook in het voedsel dat er al 700 jaar geserveerd wordt. Nog t/m 12 november 2023 is de fototentoonstelling ‘Kleuren en smaken onthuld’ te zien. Tussen de eigen kleurrijke schilderijen van het kasteel hangt nog kleurrijker werk van fotograaf en foodstylist Yessica Duque. Speciaal voor deze tentoonstelling zijn er rondleidingen, tastings en workshops foodfotografie. Kom ook kijken!